Татарларның сәнгате һәм этнографиясе

Зәркәнчелек

Урта Идел һәм Урал буе татарларының урнашуы

Татарларда зәркәнчелек XIX гасырның урталарында иң югары ноктасына ирешә. Аның нигезе Идел Болгары, Алтын Урда шәһәрләре һәм татар ханлыклары, аеруча Казан ханлыгы зәркәнчелегенә килеп тоташа. Ювелир эшләнмәләрнең өстенлеге аларның сыйфатлы көмештән (еш кына алтын йөгертелгән) булуында, техник яктан оста башкарылуында һәм бизәлешендә, шулай ук кулланылышында һәм аларның формасында чагылыш таба.

Беләзек. Көмеш, асылташлар. Чокып ясау. XIX гасыр уртасы. Татарстан Республикасы Милли музее

Татар һөнәрчеләре, зәркәнчелекнең бөтен нечкәлекләрен белгәннәр. Алар гап-гади коеп ясаудан алып, нәфис һәм төгәллек сорый торган һәм бер үк вакытта күптөрле ысуллар кулланып башкарыла торган зәркән эшләнмәләрне дә ясый белгәннәр. Чокып ясау киң таралган була. XVII гасыр уртасында Казанның чокып ясау осталары Мәскәү Кремлен бизәүдә катнашканнар һәм алар турында: “Алар дәүләт эшләренә яраклы һәм аларга һөнәрләренә күрә зур эшләр бирергә була”, - дип әйткәннәр.

Кою һәм чоку киң таралган була. Чокып ясауның нигезендә үсемлекләр һәм гарәп язуы торган. Хәрефләр өзлексез һәм тигез рәвештә башкарылып, матур бизәк хасил иткән. Чокып ясау төрле төрткеләр төшерү, каралту яки башка металлар куллану белән башкарылган.

Казан – Идел буенда җепкыр (бөтерү) сәнгате югары үсеш алган бердәнбер шәһәр. Россиянең һәр җирендә диярлек җепкыр (бөтерү) эмаль белән бизәлгән. Ә татарлар катлаулы вак бизәлешләр белән график рәсемнәр төшергәннәр. Татар осталарының югары уңышы булып кабарынкы җепкыр (бөтерү) торган. Җепкыр бизәлешенең һәр бөтеркәсе яссылык өстеннән күләмле булып кабарып торган. Кабарынкы җепкыр белән югары катлау хатын-кызлары өчен бизәнү әйберләре: хәситә өчен җиз тәңкә, яка чылбыры, беләзек һәм каптырмалар эшләнгән.